Stopę procentową definiuje się jako cenę pieniądza, która jest wyznaczana przez pożyczkobiorców (jest to kwota jaką są w stanie zapłacić za otrzymanie pieniędzy na określony czas) oraz przez pożyczkodawców (kwota, za którą zrezygnują z posiadania pieniędzy przez pewien okres czasu). Można ją podzielić na stopę bieżącą i terminową. W warunkach doskonale konkurencyjnego rynku finansowego bieżące stopy procentowe ustalają wysokość oraz strukturę stóp terminowych. Czynniki mające wpływ na poziom stóp procentowych:
- cykliczność zmian stóp procentowych – pojawia się w warunkach stabilnej inflacji i dotyczy zmian ogólnego poziomu aktywności gospodarczej
- polityka banku centralnego – ma wpływ na poziom stóp procentowych głównie w krótkim terminie
- ryzyko gospodarczo-polityczne kraju – jest ono związane z sytuacją gospodarczą i polityczną danego kraju
- stopień otwartości gospodarki – mierzy się go udziałem eksportu w PKB oraz stopniem używanej reglamentacji celnej i dewizowej; im wyższy jest ten stopień, tym większy jest wpływ zagranicznych stóp procentowych
- oczekiwania uczestników rynku co do kształtowania się stóp procentowych w przyszłości[1]
Wzrost stopy procentowej powoduje zwiększenie wielkości płatności zależnych od zmiennej stopy procentowej, zaś spadek stopy procentowej zmniejsza wielkość płatności zależnych od zmiennej stopy procentowej. Wzrost stopy procentowej będzie zmniejszać wartość aktywów oraz zmniejszać wartość zobowiązań, zaś spadek stopy procentowej zwiększy wartość aktywów i zwiększy wartość zobowiązań.[2]
Długoterminowa stopa procentowa jest z reguły wyższa od stopy krótkoterminowej i najczęściej krótko- jak i długoterminowa stopa procentowa zmienia się w tym samym kierunku. Banki centralne (władza monetarna) wpływają najpierw na stopy krótkoterminowe, a później na stopy średnio- i długoterminowe. Stopa procentowa krótkoterminowa charakteryzuje się większą zmiennością niż stopa długookresowa.
Stworzono szereg teorii opisujących związki pomiędzy stopami procentowymi dla różnych okresów. Do najpopularniejszych należą:
- teoria segmentacji rynku,
- teoria oczekiwań
- teoria naturalnych preferencji.
Teoria segmentacji rynków zakłada istnienie niezależnych od siebie rynków finansowych, które różnią się czasem trwania instrumentów, będące przedmiotem obrotu na tych rynkach. Rynki funkcjonują niezależnie, albowiem podmioty zarządzające charakteryzują się awersją do ryzyka oraz obojętnością względem spodziewanego dochodu, zaś instrumenty finansowe nie są wobec siebie substytutami.
Teoria oczekiwań zakłada, że inwestorzy są obojętni względem ryzyka, a jedyną przesłanką w podejmowaniu przez nich decyzji jest poziom oczekiwanego dochodu. Według tej teorii na rynku nie występują koszty transakcyjne, a rynek jest doskonale efektywny, zaś instrumenty będące przedmiotem obrotu są homogeniczne.
Teoria naturalnych preferencji zakłada poziom segmentacji rynków, który wynika z preferencji uczestników rynku. O poziomie przyszłej krótkoterminowej stopy procentowej decydują także oczekiwania odnośnie przyszłych stóp procentowych w poszczególnych segmentach. Inwestorzy żądają tym większych stóp zwrotu, im bardziej dany okres różni się od okresu preferowanego[3]